Polskie Towarzystwo Diagnostyki Edukacyjnej

Prof. dr hab. Bolesław Niemierko
SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny, Sopot

Twórczość jest działaniem dającym nowe, a zarazem użyteczne wytwory, w tym oryginalne umiejętności poznawcze i praktyczne (Szmidt, 2007, 67). Uczeń twórczy, inaczej – kreatywny, mający szansę na oryginalny dorobek w przyszłości, jest niewątpliwą wartością współczesnego systemu edukacji.

Jak wspomagać kreatywność uczniów? Psychologia behawiorystyczna, wciąż najbardziej wpływowa w edukacji, akcentuje elementy wiedzy i zaleca stopniowe przechodzenie od zachowań odtwórczych do twórczych. Czynności umysłowe człowieka są w niej dzielone na proste (wiadomości) i złożone (umiejętności), co wyraża szeroko znana taksonomia dziedziny poznawczej: wiadomości – rozumienie – stosowanie – analiza – synteza – ocena (Bloom, 1956). W tym układzie każda z niższych kategorii jest traktowana jako niezbędny element czynności wyższych.

 

Rozszerzenie taksonomii celów kształcenia

 

Hierarchiczne pojmowanie osiągnięć ucznia opóźnia etap twórczości w procesie kształcenia, w myśl popularnej zasady „najpierw naucz się chodzić, potem będziesz biegać”. Taksonomie oparte na kumulatywności elementów wiedzy, mocno zakorzenione w świadomości pedagogów, nie preferują samodzielności myślenia charakterystycznej dla małego dziecka i dla rozwoju talentu. Skłaniają do przeceniania prostych czynności odtwórczych z przewagą zapamiętywania (Turska, 2006).

Z początkiem XXI wieku pojawiła się rewizja taksonomii Blooma, która nie naruszyła pierwotnego układu celów kształcenia, ale dodała na jego szczycie „twórczość” jako odrębny rodzaj wyższych procesów umysłowych (Anderson, Krathwohl, 2002).

Rozszerzona taksonomia dziedziny poznawczej przybrała następującą postać:

Rysunek 1. Rozszerzona taksonomia celów kształcenia dziedziny poznawczej

Piramida celów przedstawiona na rys. 1 ma dwojaką wymowę: z jednej strony podnosi rangę twórczych osiągnięć ucznia jako najwyższej kategorii procesów umysłowych rozwijanych przez edukację, z drugiej jednak zwęża ich zakres, a w domyśle – liczbę uczniów sięgających tak wysoko. To ograniczenie skłania nas do radykalnej zmiany układu celów.

 

Przebudowa taksonomii celów kształcenia

 

Nowa hierarchia celów kształcenia będzie oparta na psychologii poznawczej, dającej prymat motywacji do uzyskania reprezentacji świata opartej na własnym doświadczeniu jednostki (Nęcka i in., 2006, 28). Spróbujemy potraktować twórczość jako „chleb powszedni”, niekoniecznie o wyrafinowanym smaku, ale zdrowy i niezbędny do życia.

Umiejętności twórcze jako podstawa wykształcenia to w istocie odwrócenie taksonomii celów kształcenia przedstawionej na rys. 1. Przy zastosowaniu polskiej konwencji terminologicznej (zapamiętanie wiadomości – zrozumienie wiadomości – stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych – stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych) nowa wersja taksonomii miałaby następująca konstrukcję:

Rysunek 2. Odwrócona taksonomia celów kształcenia dziedziny poznawczej

Piramida przedstawiona na rys. 2 wyraża następujące przekonania:

1. Umiejętności są podstawą wiadomości, nie odwrotnie, jak to było w psychologii asocjacyjnej i behawiorystycznej, a także w powojennej dydaktyce polskiej (Okoń, 1963). Taka sekwencja osiągnięć uczniów pojawia się coraz częściej w naszej literaturze pedagogicznej i w dokumentach oświatowych.
2. Ponieważ umiejętności zdobywa się przez ćwiczenie, a nie przez odbiór jak wiadomości, rośnie znaczenie czynnika emocjonalno-motywacyjnego. W psychologii poznawczej procesy afektywne są uznawane za elementarny składnik sterowania uczeniem się (Kolańczyk, 2015).
3. Próby twórcze powinny poprzedzać próby naśladowcze, a zrozumienie wiadomości – ich zapamiętanie. Ta prawda jest znana nauczycielom i samoukom, ale wciąż jeszcze niedoceniana poza edukacją wczesnoszkolną i szkolnictwem artystycznym.
4. Odwrócona taksonomia celów kształcenia dziedziny poznawczej jest bliższa metodyce nauczania niż jej herbartowsko-bloomowski pierwowzór. Sugeruje stosowanie metody problemowej i metody projektów, cenionych obecnie sposobów organizacji uczenia się.
5. Zmiana porządku „od elementów do całości” na „od całości do elementów” może odświeżyć także taksonomie celów innych dziedzin niż poznawcza: emocjonalną, praktyczną i światopoglądową. Uczenie się oparte na indywidualnym przeżyciu, własnym stylu działania i osobistych zainteresowaniach ucznia może okazać się w wielu przedmiotach szkolnych skuteczniejsze od dokładnej „realizacji” programów kształcenia.

 

Perspektywy odwróconej taksonomii celów kształcenia

 

Czy odwrócona taksonomia celów kształcenia dziedziny poznawczej może stać się czymś więcej niż tylko pobudzeniem wyobraźni pedagogów i zachętą do wspomagania konstruktywnego myślenia uczniów (Klus-Stańska, 2002)? Czas pokaże. Zmiany paradygmatów edukacyjnych dokonują się powoli i tak, w przekonaniu autora, jest bezpieczniej.

Można jednak już teraz zacząć próby konstrukcji testów i arkuszy egzaminacyjnych złożonych z czterech grup zadań w układzie odpowiadającym odwróconej taksonomii celów kształcenia dziedziny poznawczej przedstawionej na rys. 2:

1. Łatwe zadania otwarte sprawdzające orientację ucznia w wybranej dziedzinie, jego pomysłowość i gotowość do podejmowania danego rodzaju zagadnień.
2. Zadania otwarte sprawdzające umiejętność stosowania algorytmów i wzorów przydatnych do rozwiązywania praktycznych problemów dziedziny.
3. Zadania zamknięte sprawdzające rozumienie praw, prawidłowości i naukowego uzasadnienia procedur stosowanych w wybranej dziedzinie.
4. Trudne zadania zamknięte sprawdzające szczegółową wiedzę naukową ucznia będącą wynikiem jego lektur, rozumowań i eksperymentów.

 Takie narzędzie pomiaru dydaktycznego nazwijmy roboczo „testem sprawdzającym odwróconym”, TSO. Polskie Towarzystwo Diagnostyki Edukacyjnej zachęca do podejmowania prób w zakresie konstrukcji i próbnych zastosowań takiego testu.

Bibliografia

Anderson, L.W., Krathwohl, D. (red.) (2002) A taxonomy for learning, teaching and assessing. A revision of Bloom’s taxonomy of educational objectives. New York: Longman.

Bloom, B.S. (red.) (1956) Taxonomy of educational objectives. The classification of educational goals. Handbook I: Cognitive domain.New York: McKay.

Klus-Stańska D. (2002) Konstruowanie wiedzy w szkole. Olsztyn: Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.

Kolańczyk, A. (2014) Samo się nie myśli. Afekt w procesach poznawczych. Sopot: Smak Słowa.

Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B. (2006) Psychologia poznawcza. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Okoń, W. (1963) Zarys dydaktyki ogólnej. Warszawa: WSiP.

Szmidt, K.J. (2007) Pedagogika twórczości. Gdańsk: GWP.

Turska, D. (2006) Skuteczność ucznia. Od czego zależy udana realizacja wymogów edukacyjnych. Lublin: Wydawnictwo UMCS.